مجموعه و یا قلعه عبدلله‌آباد در ابعاد تقریبی 280*280 متر در فاصله تقریبی 1200 متری مدخل شمالی شهر ساوه در استان مرکزی واقع شده است. روند بی‌رویه توسعه شهری موجب تخریب بخش عمده‌ای از محدوده مورد نظر شده ‌است.

چنین به‌نظر می‌رسد که این مجموعه از نظر شهری دارای ساختار مستقلی بوده که نیازها را در درون خود و بدون نیاز به مجموعه شهری ساوه حل کرده است. این احتمال وجود دارد که این جا صرفا یک قلعه نبوده و با توجه به تعداد ابنیه مسکونی واقع در آن، بعید به نظر نمی‌رسد که با یک شهر تدافعی – راهداری کوچک مواجه باشیم که در جوار شهر اصلی بنا شده است.

محلی برای اسکان خوانین

با توجه به تعدد بناهای موجود به نظر می‌رسد محلی برای اسکان خوانین امیرحسینی از ایل خلج بوده است. از جمله بناهای باقی‌مانده در حال حاضر می‌توان به آب انبار، مجموعه عمارت‌های اربابی از جمله دیوانخانه یا خانه اربابی، کوشک یا عمارت حاکم و باقیمانده حصار و باروی قلعه  اشاره کرد که در بخش غربی و جنوب غربی مجموعه باقی مانده است.

آب انبار مجموعه عبدلله‌آباد ملقب به آب انبار کلبعلی خان خلج که به شماره 23113 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده از آثار دوره قاجار است که در حال حاضر در حد فاصل خیابان کشی‌های امروزی واقع شده و احتمالا در مجاورت دیواره نهایی ارگ یا قلعه قرار داشته است و از آنجا که معمولا آب انبارها مجاور مساجد جامع قرار دارند، در محل فعلی مسجد امروزی، مسجد قدیمی محله قرار داشته است.

مخزن آب انبار از نوع مکعب مستطیل با ابعاد داخلی 12/5×12/5 متر و ارتفاع حدود 13 متر است که از سطح زمین 11/5 متر پایین‌تر است و برای پوشش آن یک ستون در ابعاد 275×275 سانتی متر در مرکز فضا قرار دارد و برای پوشش نیز از چهار چشمه طاق گنبدی (چهار بخشی) استفاده شده است. از دیگر بخش‌های این مجموعه خانه اربابی است. در مورد تاریخ ساخت این بخش از مجموعه سند مکتوب وجود ندارد و تنها بر اساس مقایسه تطبیقی با عمارت‌های مشابه، به احتمال زیاد بنا متعلق به دوران قاجاریه است.

در مدخل ورودی مجموعه و در ابتدای راه دسترسی به درون مجموعه با منزل اربابی و یا امروزه تحت عنوان خانه امیرحسینی برمی‌خوریم که ظاهرا این منزل سکونتگاه حاکم و یا مقر فرماندهی او بوده است. منزل در زمینی به مساحت 655 متر مربع واقع شده و دارای یک میانسرا (حیاط مرکزی) و بخش مسکونی آن در حدود 190 مترمربع (در دو طبقه) است و بخش میانسرا نیز فضایی در حدود 370 متر مربع را اشغال کرده است.

بزرگ‌ترین اتاق‌ها با 32 متر مربع در طبقات بالا و به عنوان سه‌دری در منتهی الیه ضلع غربی قرار دارد و کوچک‌ترین آن با 9 متر مربع به عنوان بروار در مجاورت فضای سه دری طبقه پائین واقع شده است. از جمله تزئینات به کار رفته در بنا می‌توان به کاربندی مدخل ورودی بنا، طارمی‌های چوبی به کار رفته در تراس، گچبری زیبای شومینه طبقه اول، گره چینی‌های رنگی کتیبه بازشوها، گل‌انداز و نقش‌سازی با آجر در ازاره‌ها و... می‌توان اشاره کرد.

عمارت حاکم بخش اصلی این مجموعه است که  شامل کوشک مرکزی، یک فضای الحاقی در راستای محور اصلی بنا و یک حجم ساده با سه فضای مجزا را شامل می‌شود. کوشک در زمینی به ابعاد 436 متر مربع در دو طبقه شکل گرفته است و دو ایوان با مساحت تقریبی 24 متر مربع در دو ضلع شمالی و جنوبی بنا قرار دارد.

انتساب بنا به دوره صفوی

انتساب بنا به دوران تاریخی خاص مستلزم مطالعت باستان‌شناسی است اما با مقایسه تطبیقی بنا با کوشک‌های دیگر از این دست مانند کوشک باغ فین تعلق بنا را به دوران صفوی پررنگ‌تر می‌کند و از سوی دیگر پلان بنا بی‌شباهت به معماری و سبک آن دوران نیست. در مرکز حیاط عمارت، حمامی اختصاصی ساخته شده است که آب به احتمال زیاد از نهری که در قلعه جریان داشته تامین می‌شده است. از جمله تزئینات به کار رفته در ایوان جنوبی و گوشواره ضلع شرقی آن، مقرنس‌های گچی زیبایی است که متاسفانه به دلیل از بین رفتن اتصالات بنا قسمت‌هایی از آن از بین رفته است. همچنین می‌توان به کاربندی فضای میانی، گل‌انداز و نقش‌سازی با آجر در کتیبه‌های بالای سردر ایوان اشاره کرد. بنای مجاور کوشک در زمینی به مساحت 131 متر مربع در ضلع شرقی کوشک ساخته شده است و از نظر ساختاری شباهت زیادی به بنای اصلی کوشک دارد. بنای شماره 3 در واقع بنایی با جداره ممتد  بوده که شامل سه اتاق است مرمت و احیای کوشک حاکم قلعه از سال 1393 به همت مالکان مجموعه صورت پذیرفت و در حال حاضر به عنوان مجتمع اقامتی و پذیرایی، پذیرای میهمانان است.

* گزارش از زهرا رنجبر آزاد کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی

انتهای پیام/